Średniowieczne instrumenty drewniane

W średniowiecznym Elblągu, podobniejak w innych miastach, praca wyznaczała codzienny rytm miasta i jego mieszkańców. Zajęcia zawodowe, normy postępowania, religia i wiara określały zasady współżycia i system wartości. Do niedawna jeszcze świat średniowiecznej Europy był postrzegany jedynie przez te dwa czynniki – pracę i religię.

Jednak w tym świecie, tak jak w każdej epoce, był również czas na wypoczynek, spotkania, zabawy czy uczty, barwne jarmarki, wreszcie święta religijne i uroczystości miejskie.

W trakcie tych wszystkich uroczystośc i ispotkań jednym ze stałych elementów była muzyka. Elbląskie tradycje muzyczne znane są w źródłach pisanych już od średniowiecza, a zachowane informacje mówią o wynajmowaniu muzyków przez Radę Miejską, o zespołach muzycznych w elbląskim Gimnazjum. Tradycje te trwały bardzo długo, praktycznie aż do zagłady miasta. W XIXwieku działało jednocześnie w mieście kilkadziesiąt chórów i powszechne było rodzinne muzykowanie.

Również przedmioty odkryte w trakcie prowadzonych wykopalisk świadczą o tym, że muzyka i muzykowanie nie były obce przynajmniej dla części dawnych elblążan. Są to instrumenty wydobyte z elbląskich latryn, niektóre z nich to przedmioty wyjątkowe w skali europejskiej. Zostały one opracowane przez Panią Dorotę Popławską, a podane informacje zaczerpnięto z jej opracowań.

Niewątpliwie najbardziej cenna jest gitterna, instrument strunowy, poprzednik współczesnej gitary. Jej całkowita długość wynosi 548 mm, szerokość – 187 mm, wysokość korpusu – 65 mm. Korpus instrumentu wykonano z lipy, płytę wierzchnią wycięto ze świerka, podstawek również ze świerka. Korpus przechodzi w krótką i szeroką szyjkę ozdobioną płasko rzeźbionym popiersiem kobiety. Gitterna z Elbląga była zaopatrzona najprawdopodobniej w 8 strun, na co wskazuje liczba kołków do strun. Została ona archeologicznie została wydatowana na pierwszą połowę XV wieku. Porównanie gitterny elbląskiej z instrumentem z kolekcji Wartburg-Stiftung w Eisenach, jak również z ówczesnymi źródłami ikonograficznymi i pisanymi pozwala potwierdzić takie datowanie. Odnaleziona w Elblągu gitterna jest jedynym tego rodzaju instrumentem w Europie odkrytym w trakcie badań wykopaliskowych i jednym z najstarszych zachowanych.

Kolejnym instrumentem strunowym jest fidel, na którym grano przy użyciu smyczka. Długość całkowita instrumentu wynosi 333 mm, szerokość korpusu 100 mm. Fidel wyrzeźbiono w jednym klocku drewna lipowego. Pudło rezonansowe przechodzi w krótką szyjkę zakończoną płytką kołkową w kształcie zbliżonym do liścia lipy. Na powierzchni instrumentu widoczne są wyświecenia i wgłębienia drewna, co pozwala wnioskować, że na fidelu z Elbląga grano często i przez długi czas. Takie ślady mogły powstawać bowiem tylko dzięki długotrwałemu i intensywnemu wykorzystywaniu instrumentu. Może tu być brany pod uwagę okres od około 10 do 13 lat. Wielkość, kształt oraz cechy instrumentu pozwalają datować go na XIV wiek. Z zachodniej Europy znanych jest kilka średniowiecznych fidel – z kolekcji Roberta Leibbranda w Berlinie, kolekcji Irwinga Untermegera w NowymYorku,ze zbiorów Chiesadel Corpus Domini w Bolonii.

Innego rodzaju instrumentem jest flet prosty o długości 299 mm. Na wierzchniej części korpusu znajduje się siedem otworów dźwiękowych i prostokątny otwór wargowy, na stronie spodniej – jeden otwór dźwiękowy, a w otworze wargowym został umieszczony czop. Chronologia instrumentu została określona metodami archeologicznymi na koniec XV lub początek XVI wieku. Jest to trzeci flet prosty odkryty w trakcie wykopalisk na terenie Europy. Najstarszy (XV wiek) pochodzi z Getyngi (Niemcy), drugi (z końca XVI wieku) z Huis te Merwede koło Dortrechtu (Holandia). Elbląski flet jest instrumentem profesjonalnym, a konstrukcja czopu nie ma jak dotychczas analogii w Europie, co czyni z niego bardzo unikatowy okaz.

Również z drewna została wykonana piszczałka, której długość wynosi 237mm. Na wierzchniej części korpusu wycięto trzy otwory dźwiękowe i trójkątny otwór wargowy, na części spodniej – jeden otwór dźwiękowy. Została ona wykonana z czarnego bzu. Metodami archeologicznymi wiek instrumentu został określony na połowę XV wieku. Również w przypadku tego instrumentu rozmieszczenie otworów dźwiękowych jest odmienne w porównaniu do dotychczas znanych tego typu instrumentów europejskich. Piszczałka została wykonana przez amatora, prawdopodobnie prze osobę, która na nim grała.

Dla pragnących większej liczby informacji o elbląskich instrumentach podajemy opracowania, z których zostały zaczerpnięte informacje:

D. Popławska, Instrumenty muzyczne średniowiecznego Elbląga, [w:] Archaeologia Elbigensis, vol.2, G.Nawrolska i J. Tandecki (red.), Elbląg-Gdańsk 1997, s. 145-154.

D. Popławska, Flet prosty i fujarka: nowe odkrycia archeomuzykologii Elbląga, [w:] Archaeologia et historia urbana, R. Czaja, G. Nawrolska, M. Rębkowski, J. Tandecki (red.), Elbląg 2004, s. 483-488.